Dzieciństwo to kluczowy okres dla tworzenia podstaw dobrej kondycji zdrowia psychicznego człowieka. Wszystkie czynniki niszczące psychikę dziecka uniemożliwiają prawidłowy rozwój w tej sferze i funkcjonowanie w dorosłym życiu. Mogą powodować wiele zaburzeń, chorób i prowadzić do dramatycznych sytuacji – w tym także samobójstw. Co niszczy psychikę dziecka? Jak przeciwdziałać problemom psychicznym wśród dzieci?
Co niszczy psychikę dziecka?
Do czynników w największym stopniu odciskających piętno na zdrowiu psychicznym należą przemoc i zaniedbanie w dzieciństwie. Przemoc może mieć charakter nie tylko fizyczny czy seksualny, ale także psychiczny – wyzywanie, upokarzanie, wyśmiewanie, nadmierna krytyka, szantaż emocjonalny, nieszanowanie potrzeb dziecka itp.
Zaniedbanie dziecka przyczyną problemów psychicznych u dzieci
Zaniedbanie jest wynikiem obojętności rodziców wobec dziecka. To ignorowanie lub niezaspokajanie jego potrzeb – fizycznych i emocjonalnych. Chłód emocjonalny rodzica, jego uczuciowa niedostępność, to jedna z najbardziej krzywdzących form zaniedbania. Wyraża się unikaniem kontaktu fizycznego, surową komunikacją, niewrażliwością na potrzeby emocjonalne dziecka, brakiem okazywania mu uczuć. Takie zachowanie rodziców sprawia, że dziecko czuje się samotne ze swoimi lękami, potrzebami i pragnieniami. Odrzucone i niezdolne do zadowolenia rodziców, pozbawione ich opieki, staje się niepewne swojej wartości.
Czytaj także: Autoagresja u dzieci. Co robić, kiedy dziecko się samookalecza?
Przemoc i zaniedbanie – jakie są ich skutki?
Doświadczenie przemocy lub zaniedbania, to doświadczenie rozumiane przez dziecko jako sytuacja zagrożenia życia, jest więc doświadczeniem traumatycznym. Krzywda fizyczna lub emocjonalna pochodząca od najbliższej osoby dorosłej, która powinna zapewnić opiekę i bezpieczeństwo, zaspokoić podstawowe potrzeby, w tym miłości, akceptacji i szacunku jest wyjątkowo dotkliwa. Dziecko nie może z dorosłym wygrać, bo ma on nad nim przewagę i nie możne uciec, bo jest dla niego podstawowym gwarantem przetrwania. Tym samym zablokowane zostają naturalne rekcje obronne – walki lub ucieczki. Podobnie w sytuacji zaniedbania, dziecko skazane jest na porażkę w dążeniu do zaspokojenia swoich potrzeb, kiedy nie może ich wyrazić ani z nich zrezygnować. W konsekwencji dziecko czuje się zdezorientowane. Chcąc nadać sens bezsensownej sytuacji w jakiej się znalazło, usiłuje znaleźć jej przyczynę. I skoro zwrócenie się przeciwko opiekunowi jest niemożliwe lub zagrażające, może uznać że wina leży w nim samym, że to z nim jest coś nie w porządku. Że z jakiegoś powodu nie zasługuje na miłość, akceptację i opiekę.
Niskie poczucie własnej wartości
Dzieci maltretowane lub odrzucane często mają negatywny obraz siebie i niskie poczucie własnej wartości. Nie wierzą we własne możliwości, nie maja motywacji do działania i łatwo się poddają, co skutkuje apatią i biernością. W relacjach międzyludzkich dziecko, które doświadcza przemocy, przekonane jest, że nikt go nie rozumie i nie może pomóc, jest często lękliwe, nieufne a nawet wrogo nastawione do innych ludzi. Nie nawiązuje relacji z rówieśnikami, bo albo z powodu niskiej samooceny uważa, że nie ma odpowiednich umiejętności, albo chce ukryć swoja sytuację, wstydząc się lub obawiając konsekwencji jej ujawnienia.
Wykształcenie mechanizmów obronnych
By przetrwać w zagrażającym i nieprzewidywalnym środowisku umysł dziecka wykształca mechanizmy obronne, które mają go chronić przed przeciążeniem, przed zbyt intensywnymi i trudnymi emocjami. Dziecko może zaprzeczać rzeczywistości, która jest nie do zniesienia, uciekać w świat wyobraźni lub chorobę. Często ofiary przemocy nie mogąc sobie poradzić ze zbyt trudnymi emocjami, odcinają się od nich. Skutkuje to zawężeniem lub całkowitym brakiem odczuwania emocji, również tych pozytywnych.
Może Cię zainteresować: Jak depresja rodziców może wpływać na zdrowie psychiczne dziecka i na jego edukację?
Problemy z wyrażaniem potrzeb
Takie mechanizmy obronne, pozwalające przetrwać dziecku w trudnej rzeczywistości, często usztywniają się i utrwalają z biegiem lat i w dorosłym życiu mogą powodować wiele trudności. Należą do nich problemy z rozpoznawaniem i wyrażaniem własnych emocji oraz odczytywaniem emocji innych ludzi i adekwatnym reagowaniem na nie. Ofiary przemocy bądź zaniedbania mogą mieć trudności z wyrażaniem własnych potrzeb i oczekiwań, bo w dzieciństwie skutkowało to odrzuceniem lub agresją. Wszystko to z kolei negatywnie wpływa na zdolność do tworzenia i utrzymywania bliskich relacji. Zachowania osób dorosłych modelują u dzieci sposoby reagowania w różnych sytuacjach. Dla dziecka doświadczającego przemocy lub będącego jej świadkiem, świat z przemocą może się stać czymś normalnym. Ponieważ nie nauczyło się empatycznych postaw, może być niewrażliwe na przeżycia innych osób. Może przejawiać zachowania agresywne, używać przemocy wobec młodszych czy słabszych. W rodzinie, którą kiedyś założy może taką przemoc stosować lub, w zależności od predyspozycji, stać się jej ofiarą. Długotrwała przemoc może prowadzić do powstania zespołu stresu pourazowego, jako reakcji na doświadczenie zagrażające życiu. Do jego objawów należą m.in. obniżenie nastroju, stany depresyjne, problemy z pamięcią i koncentracją uwagi, poczucie bezradności i bezsilności, nadmierne pobudzenie i ciągła gotowość na niebezpieczeństwo.
Nadmierna krytyka jako niszcząca forma przemocy psychicznej
Krytyka wywołuje wiele nieprzyjemnych odczuć nawet dla osób dorosłych. Trzeba dużej dojrzałości, aby sobie z nią poradzić i potraktować jedynie jako czyjąś opinię na temat naszego działania, a nie całościową ocenę osoby. Dzieci krzywdzi w szczególny sposób, bo nie mają one jeszcze wykształconych odpowiednich strategii radzenia sobie w takich sytuacjach. Małe dziecko przyjmuje każde skierowane do niego słowo, każdą opinię, zwłaszcza pochodzącą od ważnych dla niego osób, bezrefleksyjnie, jako prawdę. Jeśli słyszy, że jest niegrzeczne, leniwe, niezdarne, to przyjmuje, że właśnie takie jest. I takie słowa, taką etykietę przyjmuje i zapamiętuje, zwłaszcza jeśli komunikaty powtarzane są często i w sposób agresywny.
Skutkiem nadmiernej krytyki jest poczucie bycia niewystarczającym
Ciągłe krytykowanie uczy dziecko postawy, że cokolwiek by nie zrobiło i tak nie będzie dostatecznie dobre. A ponieważ czuje się niewiele warte, traci motywację i poczucie sensu robienia czegokolwiek. Pojawia się frustracja, złość, przygnębienie, a nawet stany depresyjne. Wymaganie od dziecka perfekcji i niepozwalanie na błędy powoduje, że dziecko czuje ciągły lęk przed porażką. Boi się czegokolwiek próbować, bo przecież za każda pomyłkę trzeba się wstydzić. Dziecko poddawane nadmiernej krytyce często mierzy się z jej konsekwencjami jako osoba dorosła. Zagubienie, niepewność, brak umiejętności wybaczania sobie błędów i stawianie nadmiernych wymagań, to niektóre z nich. Umiejętne zwracanie uwagi, udzielanie wskazówek, negowanie nieodpowiednich zachowań jest w procesie wychowania nieuniknione. Trzeba jednak zawsze pamiętać, aby potępiać nieodpowiednie zachowanie, a nie samo dziecko.
Inni czytali: Dlaczego powinniśmy dbać o zdrowie psychiczne i emocjonalne dziecka?
Co niszczy psychikę dziecka? Mogą to być zaburzone relacje rówieśnicze
Relacje z rówieśnikami mają ogromny wpływ na cały rozwój dziecka, w tym także na jego psychikę. Dlatego tak ważne już od najmłodszych lat jest zapewnienie dziecku kontaktów z rówieśnikami. To dzięki nim dziecko zdobywa praktyczne doświadczenia – uczy się nawiązywania kontaktów, funkcjonowania w grupie, zawiera przyjaźnie. Zamykanie dziecka tylko w kręgu osób dorosłych, przyczynia się do późniejszych problemów z socjalizacją. Grupa rówieśnicza może okazać się ważnym czynnikiem, chroniącym przed przemocą i dręczeniem.
Czym jest przemoc rówieśnicza?
Jednym z istotnych zagrożeń dla zdrowia psychicznego dziecka jest doświadczenie przemocy rówieśniczej. Dziecko doświadcza jej zazwyczaj na terenie szkoły, ale może się też zdarzyć, że zetknie się z nią w innym miejscu, np. na podwórku. Przemoc rówieśnicza to nie tylko krzywdzenie fizyczne. Równie mocno jak uderzenia czy kopniaki rani przemoc słowna, czyli wyśmiewanie, przezywanie, obgadywanie, grożenie, manipulowanie czy izolowanie od grupy.
Czytaj: Autoagresja: co zrobić, kiedy dziecko się głodzi lub objada?
Skutki przemocy rówieśniczej
Konsekwencje doświadczanej przemocy zależą od wielu czynników – m.in. od długości jej trwania i drastyczności, reakcji dorosłych i innych rówieśników oraz od osobowości samego dziecka. Im dłużej trwa przemoc i im jest dotkliwsza, tym dłużej utrzymują się jej negatywne skutki. Ofiara przemocy czy nękania doświadcza szeregu negatywnych odczuć i emocji takich jak strach, upokorzenie, bezradność, rozpacz, wstyd. Często dziecko czuje się gorsze od innych, nie zasługujące na przyjaźń i winne tego, co spotyka je ze strony rówieśników. Powoduje to degradację poczucia wartości i prowadzi do lękliwości, niepewności, nieśmiałości czy wycofania. Dziecko może zacząć unikać kontaktów z rówieśnikami z obawy przed skrzywdzeniem czy odrzuceniem, co skutkuje wyobcowaniem ze środowiska szkolnego. Przemoc rówieśnicza może spowodować pojawienie się dolegliwości psychosomatycznych, takich jak bóle głowy, brzucha, mięśni, wymioty, problemy ze snem, zmęczenie, gorączka. Może przyczynić się do wystąpienia zespołu stresu pourazowego jako reakcji na traumatyczne doświadczenia, do rozwoju zaburzeń depresyjnych, ucieczki w uzależnienia, a nawet prowadzić do myśli i prób samobójczych. Trudności w relacjach z innymi ludźmi, skłonność do depresji i obniżone poczucie własnej wartości, to konsekwencje które nierzadko towarzyszą ofiarom takiej przemocy także w dorosłym życiu.
Ważne numery telefonów dla osób doświadczających kryzysu psychicznego oraz przemocy domowej:
116 111 – Telefon Zaufania dla dzieci i młodzieży 880 70 22 22 – Centrum Wsparcia dla osób w stanie kryzysu psychicznego 116 123 – Kryzysowy Telefon Zaufania dla osób starszych 800 080 222 – Infolinia dla dzieci, młodzieży, rodziców i pedagogów 800 112 002 – Niebieska Linia – ogólnopolski telefon dla ofiar przemocy domowej
Zapisz się na nasz newsletter i bądź na bieżąco ze wszystkimi treściami na blogu „Temat: Edukacja” >> ZAPISUJĘ SIĘ
