W świecie, w którym komunikacja werbalna odgrywa kluczową rolę, brak mowy często budzi niepokój i niezrozumienie. Czasem jednak milczenie nie wynika z niechęci do rozmowy, lecz z barier psychologicznych lub neurologicznych, na które dana osoba nie ma wpływu. Mutyzm wybiórczy oraz afazja to dwa odmienne, choć często mylone ze sobą zjawiska, które prowadzą do zaburzeń komunikacji. Pierwszy z nich ma swoje źródło w psychice, drugi w uszkodzeniach mózgu – oba jednak sprawiają, że głos osoby dotkniętej tymi zaburzeniami przestaje być słyszalny. Oba te zaburzenia znacząco wpływają na funkcjonowanie dziecka w środowisku przedszkolnym i szkolnym, ograniczając nie tylko jego możliwości komunikacyjne, ale również rozwój edukacyjny i społeczny. Przyjrzyjmy się tym dwóm stanom, by lepiej zrozumieć, co kryje się za ciszą i jak można skutecznie wspierać osoby, które w niej trwają.
Mutyzm wybiórczy – objawy i charakterystyka
Mutyzm wybiórczy to zaburzenie funkcjonowania społecznego o podłożu lękowym, które pojawia się najczęściej u dzieci w wieku przedszkolnym lub wczesnoszkolnym. Dziecko mówi swobodnie w bezpiecznym, dobrze znanym środowisku (np. w domu), ale milczy w określonych sytuacjach społecznych, w których odczuwa lęk – zwłaszcza w szkole, przedszkolu lub w obecności obcych osób. Towarzyszy mu wtedy uczucie zaciśniętego gardła, które uniemożliwia wydobycie głosu. Milczenie nie jest formą manipulacji, wyrazem nieposłuszeństwa, uporu czy nieśmiałości. Nie ma podłoża neurologicznego nie wynika też z niepełnosprawności aparatu mowy, niepełnosprawności intelektualnej czy całościowych zaburzeń rozwoju.
Objawy mutyzmu wybiórczego:
- milczenie w określonych sytuacjach społecznych mimo znajomości języka,
- porozumiewanie się z opiekunem szeptem lub ciche odpowiadanie na pytania,
- normalna mowa w obecności wybranych/bliskich osób (np. rodziców),
- napięcie, lęk lub wycofanie w sytuacjach, gdzie oczekuje się mówienia,
- unikanie kontaktu wzrokowego, sztywna mowa ciała,
- niechętne uczęszczanie do przedszkola lub szkoły,
- utrzymujące się objawy przez co najmniej 1 miesiąc (nie wliczając pierwszego miesiąca w nowym środowisku, np. w szkole).
Afazja
Afazja u dzieci (często określana jako afazja dziecięca lub specyficzne zaburzenia językowe po urazie mózgu) to zaburzenie mowy spowodowane uszkodzeniem ośrodków mózgowych odpowiedzialnych za rozumienie i/lub produkcję języka. Może mieć podłoże urazowe, naczyniowe, nowotworowe lub wrodzone (np. w wyniku powikłań okołoporodowych).
Objawy afazji:
- trudności w tworzeniu wypowiedzi (mowa może być ograniczona, niezrozumiała),
- zaburzone rozumienie mowy innych osób, mowa niewyraźna, zniekształcona lub pozbawiona gramatycznej struktury,
- trudności z powtarzaniem słów lub zdań, w cięższych przypadkach brak mowy lub używanie jedynie pojedynczych sylab, możliwe trudności w pisaniu i czytaniu,
- opóźniony rozwój mowy lub jej regres po prawidłowym rozwoju.
Różnice między mutyzmem wybiórczym a afazją
Diagnoza mutyzmu wybiórczego
- prowadzona przez psychologa lub psychiatrę dziecięcego, obserwacja dziecka w różnych środowiskach,
- wywiad z rodzicami i nauczycielami, wykluczenie innych zaburzeń (np. autyzmu, afazji, opóźnienia rozwoju mowy).
Diagnoza afazji
- badania neurologiczne i obrazowe (np. MRI, EEG),
- konsultacja z logopedą specjalizującym się w afazji,
- testy rozumienia i produkcji mowy, obserwacja trudności językowych w mowie i/lub piśmie.
Czy można wydajnie pracować w szkole z dziećmi z afazją?
Odpowiedź brzmi: zdecydowanie tak. Warunkiem są jednak odpowiednie dostosowanie metod nauczania, indywidualne podejścia oraz współpraca zespołu specjalistów i nauczycieli. Choć afazja wiąże się z poważnymi trudnościami w komunikacji, dzieci z tym zaburzeniem często mają prawidłowy poziom intelektualny, a ich potencjał edukacyjny można skutecznie rozwijać.
Efektywną pracę z uczniem umożliwia wczesna diagnoza i orzeczenie z poradni psychologiczno-pedagogicznej. Pozwalają one na formalne dostosowanie wymagań edukacyjnych i metod pracy. Dają podstawę do wdrożenia indywidualnego programu edukacyjno-terapeutycznego (IPET).
Jak wspierać dzieci z afazją?
Dziecko z afazją często odczuwa frustrację i doświadcza wykluczenia. Potrzebuje zrozumienia i budowania poczucia kompetencji. Co można zrobić żeby je wspierać?
- Dostosować metody nauczania do potrzeb dziecka.
- Używać prostego, zrozumiałego języka.
- Wzmacniać przekaz słowny materiałami wizualnymi: obrazkami, symbolami, piktogramami.
- Zachęcać do alternatywnych form wypowiedzi: rysowanie, pokazywanie, pisanie na komputerze.
- Dawać więcej czasu na odpowiedź i nie przerywać.
- Zindywidualizować ocenianie i wymagania.
- Unikać oceniania za formę wypowiedzi – skupić się na treści.
- Oceniać wiedzę np. poprzez prace praktyczne, wybór odpowiedzi lub wskazywanie.
- Uwzględnić zmęczenie językowe.
- Współpracować z zespołem specjalistów
- Konsultować się z logopedą, pedagogiem specjalnym, psychologiem.
- Tworzyć i aktualizować indywidualny program edukacyjno-terapeutyczny (IPET).
- Utrzymywać regularny kontakt z rodzicami.
- Tworzyć przyjazne środowisko.
- Wspierać relacje rówieśnicze – tłumaczyć klasie, że trudności językowe nie są równoznaczne z brakiem inteligencji.
- Unikać zawstydzania przy wypowiedziach.
- Doceniać każde zaangażowanie – nawet krótkie wypowiedzi lub próby komunikacji.
Rodzice dzieci z afazją – jak szkoła powinna ich wspierać?
Rodzice dzieci z afazją często czują się winni, niezrozumiani i bezradni. Szkoła powinna ich wspierać, stosując poniższe praktyki:
- Informowanie i edukacja
- Wyjaśnienie, czym jest afazja. Należy w przystępny sposób, bez medycznego żargonu określić specyfikę zaburzenia i przekazać, że praca z dzieckiem jest możliwa a zaburzenie nie stanowi ostatecznej przeszkody w procesie edukacji.
- Przekazanie informacji o tym, jak afazja wpływa na naukę, relacje społeczne i emocje dziecka.
- Udostępnianie materiałów edukacyjnych (broszury, artykuły, nagrania).
- Organizowanie spotkań i warsztatów z udziałem logopedy, psychologa czy pedagoga specjalnego.
- Regularna współpraca i komunikacja.
- Stały kontakt z wychowawcą i zespołem wspierającym (np. poprzez dziennik elektroniczny, rozmowy telefoniczne, spotkania indywidualne).
- Informowanie o postępach, trudnościach i potrzebach dziecka w szkole.
- Ustalanie wspólnych celów terapeutyczno-edukacyjnych.
- Wskazówki do pracy z dzieckiem w domu
- Propozycje zabaw językowych i ćwiczeń wspierających mowę.
- Sugestie dotyczące komunikacji z dzieckiem (np. mów wolniej, nie poprawiaj agresywnie, dawaj czas na wypowiedź).
- Informacje o przydatnych aplikacjach, książkach czy pomocach.
- Wzmacnianie emocjonalne rodziców.
- Uważne i empatyczne słuchanie – wielu opiekunów czuje się osamotnionych lub winnych.
- Kierowanie do grup wsparcia, poradni, fundacji lub stowarzyszeń rodziców dzieci z afazją.
- Udzielanie wsparcia psychologicznego w szkole (jeśli dostępne).
- Szkolne wsparcie specjalistyczne dla dziecka to odciążenie dla rodzica
Zapewnienie regularnej terapii logopedycznej i pedagogicznej na miejscu.
- Możliwość pracy z asystentem nauczyciela lub nauczycielem wspomagającym.
- Tworzenie indywidualnych rozwiązań na egzaminach, w ocenianiu i funkcjonowaniu w klasie.
Chcesz dowiedzieć się więcej i rozwinąć kompetencje z zakresu rozpoznawania oraz wspierania uczniów z afazją i mutyzmem wybiórczym? Weź udział w szkoleniu w akredytowanej placówce ORKE. Temat: Zrozumieć milczenie – efektywne metody wspierania dzieci/ uczniów z afazją i mutyzmem wybiórczym.
Dlaczego warto? Otóż dzięki szkoleniu m.in.:
- nauczysz się rozpoznawać podstawowe objawy mutyzmu wybiórczego i afazji,
- zaczniesz stosować wybrane metody i narzędzia funkcjonalnej diagnozy pedagogicznej ucznia z zaburzeniami komunikacyjnymi,
- będziesz wykorzystywać skuteczne sposoby wspierania uczniów z zaburzeniami mowy w procesie edukacyjnym,
- rozwiniesz umiejętności w zakresie dostosowywania metod pracy i form komunikacji do potrzeb uczniów,
- stworzysz strategię wspierania społeczno-emocjonalnego uczniów,
- zaczniesz skutecznie współpracować z rodzicami i specjalistami.
Program szkolenia znajdziesz tutaj.
Zachęcamy do wzięcia udziału oraz zdobywania nowej wiedzy i umiejętności.
