Okres dorastania i dojrzewania, to czas intensywnych zmian, poszukiwania własnej tożsamości oraz dążenia do samodzielności i niezależności. To także czas bogaty w silne i czasami skrajne przeżycia, emocje i uczucia, z którymi młody człowiek często nie umie sobie poradzić. W przypadku pojawienia się w tym okresie poważnych życiowych trudności i problemów, nastolatek nie zawsze potrafi uporać się z cierpieniem i znaleźć konstruktywne rozwiązanie. Odpowiedzią mogą być zachowania ryzykowne i autodestrukcyjne. Czym są i jakie pełnią funkcje?
Zachowania ryzykowne
Zachowania ryzykowne u dzieci i młodzieży, to działania lub postawy które zagrażają ich zdrowiu fizycznemu i psychicznemu, a także są niezgodne z normami społecznymi. Jeśli występują jako pojedyncze przypadki, można je uznać za charakterystyczny i nieodłączny element okresu dojrzewania. Mogą być jednak niebezpieczne, bo kiedy wymkną się spod kontroli, niosą za sobą poważne i długofalowe konsekwencje.
Zobacz również: Kiedy należy zabrać dziecko do psychiatry?
Najczęściej spotykane zachowania ryzykowne
Do najczęściej występujących zachowań ryzykownych należą:
- Używanie substancji psychoaktywnych, takich jak alkohol, narkotyki, leki, palenie tytoniu.
- Niebezpieczne zachowania seksualne, np. wczesne rozpoczęcie aktywności seksualnej bez stosowania środków antykoncepcyjnych czy ochrony przed chorobami przenoszonymi drogą płciową.
- Niedostateczna dbałość o bezpieczeństwo, np. ignorowanie zasad bezpieczeństwa na drodze, udział w niebezpiecznych zabawach, chodzenie w niebezpieczne miejsca.
- Niewłaściwe nawyki żywieniowe, niezdrowe diety, przesadne odchudzanie się.
- Zachowania agresywne, przemoc i cyberprzemoc.
- Drobne przestępstwa – chuligaństwo, wandalizm, kradzieże.
- Zaniedbywanie obowiązków szkolnych, wagary.
- Ucieczki z domu.
Motywy zachowań ryzykownych u dzieci i młodzieży
Motywy zachowań ryzykownych u dzieci i młodzieży mogą być różnorodne i złożone, często wynikają z kombinacji czynników biologicznych, psychologicznych i środowiskowych. Oto kilka potencjalnych motywów:
- Doświadczenie intensywnych emocji i pobudzenia. Młodzi ludzie szukają nowych wrażeń i przygód, które dostarczają im ekscytacji.
- Potrzeba akceptacji przez grupę rówieśniczą. Bycie częścią grupy, która podejmuje tego rodzaju działania, może być ważne dla poczucia przynależności i identyfikacji.
- Eksperymentowania z różnymi zachowaniami w celu poznania siebie i świata. Młodzi ludzie mogą być ciekawi, jakie efekty wywołają konkretne działania i jak będą się czuć w danej sytuacji.
- Radzenie sobie ze stresem, presją szkolną, problemami rodzinnymi czy innymi trudnościami życiowymi. Ryzykowne zachowania mogą stanowić chwilową ulgę od przykrych emocji.
- Poszukiwanie tożsamości. Różne zachowania, w tym także te ryzykowne, mogą być częścią tego procesu, ponieważ pomagają młodym ludziom określić, kim chcą być i jak chcą być postrzegani przez innych.
- Modelowanie zachowań. Obserwacja innych osób – rówieśników, rodziny czy postaci medialnych, które angażują się w zachowania ryzykowne, może prowadzić do naśladowania takich działań.
- Poszukiwanie akceptacji i uwagi. Angażowanie się w zachowania ryzykowne może być sposobem na przyciągnięcie uwagi otoczenia, w tym rodziny czy nauczycieli, zwłaszcza gdy nie zapewniają tego konwencjonalne, pozytywne działania.
Czytaj także: Autoagresja: co zrobić kiedy dziecko się głodzi lub objada?
Zachowania autodestrukcyjne
Zachowania autodestrukcyjne to zróżnicowane, dobrowolnie podejmowane przez człowieka działania, które wyrządzają szkodę jego zdrowiu lub zagrażają życiu. Mogą wynikać z różnych przyczyn; takich jak poczucie braku akceptacji i miłości, traumatyczne przeżycia (np. przemoc domowa lub wykorzystanie seksualne), choroby psychiczne. Za ich pomocą młody człowiek próbuje uporać się z cierpieniem psychicznym i napięciem. Zwykle na początku pomagają odciąć się od przykrych emocji, przynoszą ulgę i zapomnienie. Jednak w dalszej perspektywie pogarszają sytuację, bo utrwalają nierozwiązane problemy i uniemożliwiają uczenie się prawidłowych sposobów radzenia sobie z nimi. Zachowania autodestrukcyjne mogą przybierać różne formy, a ich intensywność może się wahać od łagodnej do bardzo poważnej. Do takich zachowań należą:
- Samookaleczenia: Celowe zadawanie sobie obrażeń fizycznych, np. cięcia, przypalanie rozdrapywanie ran, uderzanie się.
- Nadużywanie substancji psychoaktywnych – alkoholu, narkotyków, leków.
- Samobójstwo lub próby samobójcze.
- Zaburzenia odżywiania – głodówki, restrykcyjne diety, nadmierne objadanie się, prowokowanie wymiotów, nadużywanie środków przeczyszczających.
- Niebezpieczne zachowania seksualne, np. seks z wieloma partnerami.
- Samoponiżanie się, krytykowanie, wmawianie sobie swojej małej wartości i braku znaczenia.
Przyczyny zachowań autodestrukcyjnych
Przyczynami pojawiania się zachowań autodestruktywnych mogą być:
- Potrzeba odzyskania poczucia kontroli. W sytuacjach bezradności autoagresja może stanowić sposób na odzyskanie poczucia kontroli nad własnym ciałem i doświadczania pewnego rodzaju mocy czy wpływu.
- Zwrócenie na siebie uwagi osób dorosłych, zwłaszcza gdy inne metody komunikacji czy wyrażania potrzeb nie przynoszą pożądanego efektu.
- Ukrywanie innych problemów czy trudności życiowych np. przemocy domowej.
- Radzenie sobie z silnymi emocjami, takimi jak złość, smutek czy frustracja. Raniąc siebie, można odczuwać ulgę od bólu emocjonalnego lub chwilowe uwolnienie napięcia.
- Wyrażanie cierpienia wewnętrznego. Samookaleczanie może być bezpośrednim wyrazem bólu, którego młodzi ludzie nie potrafią werbalizować.
- Odstraszanie innych od zauważania lub zbliżania się. To swoiste zabezpieczenie przed odrzuceniem lub negatywną uwagą ze strony otoczenia.
- Autopomoc – niektóre osoby mogą używać autoagresji, jako formy samopomocy w sytuacjach, gdy czują się przytłoczone, bezradne lub samotne. Przeżywają to jako sposób na przetrwanie.
- Rozładowanie poczucia winy. Zachowania autodestrukcyjne służą dziecku do „karania” siebie, kiedy obarcza się winą za swoje problemy.
Inni czytali: Autoagresja: co robić, kiedy dziecko się okalecza?
Jak mądrze pomóc?
Zachowania ryzykowne i autodestrukcyjne zaburzają rozwój dziecka we wszystkich jego aspektach. Dlatego istotne jest podejmowanie działań profilaktycznych i edukacyjnych, a także wnikliwa obserwacja, aby nie przeoczyć i nie zbagatelizować pierwszych pojawiających się sygnałów. We współpracy z młodym człowiekiem, ważna jest otwartość i autentyczna chęć zrozumienia motywów jego zachowania. Uświadomienie sobie, że autoagresja może być sygnałem poważnych problemów i cierpienia, z którym dziecko czy nastolatek właśnie tak próbuje sobie poradzić.
Istotne jest też zdobywanie rzetelnej wiedzy na temat tego zjawiska, korzystanie ze szkoleń czy literatury, śledzenie wyników badań z tego zakresu.
Ośrodek Rozwoju Kompetencji Edukacyjnych ORKE przygotował nowość – szkolenie na temat Profilaktyka zachowań ryzykownych i autodestrukcyjnych. W programie szkolenia znajdą się punkty, wyjaśniające czym są takie zachowania, jakie są przyczyny ich występowania i, co ważne, które zachowania dzieci mieszczą się jeszcze w normie rozwojowej, a które powinny już zaniepokoić. Szkolenie porusza także kwestie profilaktyki, prawidłowego reagowania i interwencji w szkole.
